Wenejca po gnieźnieńsku. Fotohistoria

Rzadko kiedy znamy dokładnie pochodzenie i daty powstania potocznych nazw gnieźnieńskich fyrtli. Jednak istnieje wyjątek – nazwa „Wenecja,” a jeszcze bardziej potocznie „Weneja.” W przypadku tej nazwy możemy dokładnie przedstawić jej historię.

9 sierpnia 1923 r. Stanisław Berchiet, właściciel restauracji i ogrodu, który przez trzy lata funkcjonował jako „Saska Kępa”, podjął znaczącą decyzję o przekształceniu tego miejsca w „Wenecję.” Pomimo braku dokładnych informacji na temat powodów tej zmiany, „Wenecja” stała się jednym z najbardziej rozpoznawalnych miejsc w ówczesnym Gnieźnie. To miejsce stało się areną różnorodnych wydarzeń, takich jak zabawy, bale, koncerty, pokazy teatralne i kinowe.

Warto zgłębić różne aspekty historii Jeziora Jelonek. Wśród nich znalazłaby się garbarnia rodziny Rogowskich, która zasługuje na osobny artykuł, żeglarskie przygody harcerzy i licealistów oraz okres zanieczyszczenia jeziora w okresie PRL-u. Nie zabrakłoby także historii Parku Piastowskiego i działalności młyna parowego Piotra Kratochwilla. Interesujący jest też pochodzenie geograficznej nazwy Jeziora Jelonek, sięgającej średniowiecznej nazwy okolic Cierpięg i targowiska – Góry Głowa Jelenia.

Najważniejszym punktem jest jednak historia samej „Wenecji”, której początki sięgają lat 80. XIX w. Edward Gawell, właściciel posesji przy obecnej ul. Łaskiego, uruchomił tam kręgielnię, która z biegiem czasu przekształciła się w kompleks kulturalno-rozrywkowy. To właśnie Stanisław Berchiet przejął to miejsce, uczyniając z niego prawdziwe centrum rozrywki. Od czasu Nocy Weneckiej zarówno restauracja, jak i okolica, zaczęły być nazywane Wenecją.

Fotografia z 1945 r., autor nieznany, ze zbiorów MPPP

Widok części Gniezna zwanej Wenecją z zachodniego brzegu jeziora Jelonek (teren obecnego parku Piastowskiego). Pośrodku katedra archidiecezjalna, spalona wskutek ostrzału przez czołgistów Armii Czerwonej 23 stycznia 1945 r. Zdjęcie wykonano niedługo po zdarzeniu (luty–marzec 1945 r.), przed zabezpieczeniem wież i nawy katedry prowizorycznymi dachami.

Fotografia z 1945 r., autor nieznany, ze zbiorów MPPP

Widok części Gniezna zwanej Wenecją z zachodniego brzegu jeziora Jelonek (teren obecnego parku Piastowskiego). Pośrodku katedra archidiecezjalna, spalona wskutek ostrzału przez czołgistów Armii Czerwonej 23 stycznia 1945 r. Zdjęcie wykonano niedługo po zdarzeniu (luty–marzec 1945 r.), przed zabezpieczeniem wież i nawy katedry prowizorycznymi dachami. Na pierwszym planie zniszczony samochód osobowy, który zsunął się ze wzniesienia nad jeziorem. Zapewne jest to jeden z niemieckich pojazdów wojskowych lub cywilnych, którymi okupanci próbowali ewakuować się z miasta 21 stycznia 1945 r. w kierunku Poznania, zniszczony przez nieprzyjacielskie lotnictwo. 

Pocztówka fotograficzna Biura Wydawniczego „Ruch”, 1972 r., fot. Stefan Arczyński, ze zbiorów MPPP

Panorama Gniezna z południowo-zachodniego brzegu jeziora Jelonek (od strony parku Piastowskiego). Widok na część miasta zwaną przez gnieźnian Wenecją. W tle widoczne m.in.: katedra archidiecezjalna, wieża dawnego kościoła klasztornego bożogrobców pw. św. Jana, górne kondygnacje gmachu ówczesnego Sądu Okręgowego (obecnie Rejonowego) i aresztu śledczego, u zbiegu ulic Podgórnej i Franciszkańskiej. Na pierwszym planie, na terenie parku Piastowskiego, po lewej amfiteatr, wzniesiony w końcu lat 60. XX w., miejsce licznych koncertów, plenerowych przedstawień teatralnych i innych imprez masowych.

Pocztówka fotograficzna Wydawnictwa Salonu Malarzy Polskich w Krakowie, około 1929-1939 r., fot. Roman Stefan Ulatowski, ze zbiorów MPPP

Panorama Gniezna z zachodniego brzegu jeziora Jelonek. Widok na część miasta zwaną przez gnieźnian Wenecją. Pośrodku widoczna katedra archidiecezjalna, górująca nad położonymi przed nią domami, stanowiącymi zabudowę mieszkalną kwartału między ul. Łaskiego i brzegiem jeziora Jelonek (obecnie nieistniejąca, w jej miejscu wznoszą się domy powstałe po II wojnie światowej). Ponad ich dachami, po lewej stronie katedry, można dostrzec dach kościoła kolegiackiego pw. św. Jerzego.

Pocztówka fotograficzna Biura Wydawniczego „Ruch”, 1968 r., fot. P. Krassowski, ze zbiorów MPPP

Widok na amfiteatr położony na południowo-zachodnim brzegu jeziora Jelonek, w tle jezioro i panorama miasta od strony parku Piastowskiego. Na pierwszym planie, pośrodku, widoczny amfiteatr, wzniesiony w końcu lat 60. XX w., do lat 80. miejsce licznych koncertów, plenerowych przedstawień teatralnych i innych imprez masowych. Na drugim brzegu jeziora widoczna część miasta zwana przez gnieźnian Wenecją. Pośrodku widoczna katedra archidiecezjalna. Dalej na prawo można dostrzec: wieżę i dach kościoła klasztornego franciszkanów, wieżę i dach kościoła farnego pw. Św. Trójcy. Na prawym skraju fotografii, na zachodnim brzegu jeziora, widoczne, niezbyt wyraźnie, budynki ówcześnie istniejącego klubu żeglarskiego przy ul. Jeziornej 6 i 8, mieszczące m.in. magazyn łodzi i szkutnię (obecnie w budynkach mieści się pizzeria).

Pocztówka fotograficzna Biura Wydawniczego „Ruch” z 1970 r., ze zdjęciem wykonanym w 1969 r., fot. Teodor Hermańczyk, ze zbiorów MPPP

Panorama Gniezna z zachodniego brzegu jeziora Jelonek. Na drugim brzegu jeziora widoczna część miasta zwana przez gnieźnian Wenecją. W tle, po lewej, ponad koronami drzew widoczna wieża i dach kościoła klasztornego franciszkanów, dalej, na prawo, dachy zabudowy ulic Jeziornej, Słomianki i św. Wawrzyńca. Między nimi można rozpoznać wieżę i dach kościoła farnego pw. Św. Trójcy. Na prawym skraju fotografii, na zachodnim brzegu jeziora, widoczne częściowo, budynki ówcześnie istniejącego klubu żeglarskiego przy ul. Jeziornej 6 i 8, mieszczące m.in. magazyn łodzi i szkutnię (obecnie w budynkach mieści się pizzeria), oraz – przy brzegu – pomost z zakotwiczonymi żaglówkami.

Pocztówka fotograficzna Biura Wydawniczego „Ruch”, 1967 r., fot. P. Krassowski, ze zbiorów MPPP

Panorama Gniezna z zachodniego brzegu jeziora Jelonek. Na drugim brzegu jeziora widoczna część miasta zwana przez gnieźnian Wenecją. Widoczne domy stanowiące zabudowę rejonu ulic Jeziornej, Słomianka, Cierpięgi, św. Wawrzyńca i Czystej. Z prawej strony, na zachodnim brzegu jeziora, widoczne budynki ówcześnie istniejącego klubu żeglarskiego przy ul. Jeziornej 6 i 8, mieszczące m.in. magazyn łodzi i szkutnię (obecnie w budynkach mieści się pizzeria), oraz – przy brzegu jeziora – pomost z kilkoma zakotwiczonymi łodziami wiosłowymi. 

Pocztówka fotograficzna Biura Wydawniczego „Ruch”, 1963 r., fot. K. Jabłoński, ze zbiorów MPPP

Panorama terenów położonych na zachodnim brzegu jeziora Jelonek, widok ze wschodniego brzegu jeziora w kierunku zachodnim. Na drugim brzegu jeziora widoczne tereny parku Piastowskiego, Dziekanki oraz, w dalszej perspektywie, ówczesnej wsi Dalki (obecnie w większości stanowiącej dzielnicę Gniezna). Na pierwszym planie wschodni brzeg jeziora. Po prawej widoczne, obecnie nieistniejące, budynki, a po lewej, przy brzegu, pomost z zakotwiczonymi żaglówkami, należący do ówcześnie istniejącego klubu żeglarskiego mieszczącego się w budynkach przy ul. Jeziornej 6 i 8. Po zachodniej stronie jeziora widoczne: pośrodku, na półwyspie, plenerowa kawiarnia, istniejąca w tym miejscu do połowy lat 70. XX w., po prawej – amfiteatr, wzniesiony w końcu lat 50. XX w., użytkowany do lat 80. XX w. Za nim tereny parku Piastowskiego, od połowy lat 70. XX w. zajmowane przez zespół Pomnika Tysiąclecia Państwa Polskiego, czyli gmachy I LO im. Bolesława Chrobrego i Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie oraz pomnik Mieszka I i Bolesława Chrobrego. W głębi, po prawej, po zachodniej stronie ul. Kostrzewskiego, silnie zadrzewiony teren Wojewódzkiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Dziekanka. Ponad drzewami można dostrzec komin kotłowni szpitalnej. W oddali – linia kolejowa w kierunku Poznania, biegnąca wzdłuż ul. Dalkoskiej.

Pocztówka fotograficzna Biura Wydawniczego „Ruch”, 1966 r., fot. Stefan Arczyński, ze zbiorów MPPP

Kawiarnia plenerowa na półwyspie jeziora Jelonek, istniejąca do połowy lat 70. XX w., widok w kierunku wschodnim. Na pierwszym planie, z lewej, budynek obsługi mieszczący bufet i zaplecze, po prawej ogródek kawiarniany. Zwracają uwagę charakterystyczne elektryczne latarnie, stylizowane na XIX-wieczne gazowe oświetlenie uliczne oraz maszt flagowy pośrodku ogródka, wykorzystywany zapewne w czasie świąt państwowych do wywieszania flagi. W głębi, częściowo widoczny, wschodni brzeg jeziora, z fragmentem miasta zwanym przez gnieźnian Wenecją. Po lewej stronie dwa budynki mieszkalne, przylegające do ul. Łaskiego. Po prawej katedra archidiecezjalna. 

Pocztówka fotograficzna Biura Wydawniczego „Ruch”, 1965 r., fot. Kazimierz Kaczyński, ze zbiorów MPPP

Kawiarnia plenerowa na półwyspie jeziora Jelonek, istniejąca do połowy lat 70. XX w., widok w kierunku wschodnim. Na pierwszym planie ogródek kawiarniany. Zwraca uwagę charakterystyczna elektryczna latarnia, stylizowana na XIX-wieczne gazowe oświetlenie uliczne. W głębi widoczny wschodni brzeg jeziora. Po lewej katedra archidiecezjalna. Po prawej zabudowa mieszkalna rejonu ulic Jeziornej, Cierpięgi, Czystej i św. Wawrzyńca. Ponad dachami domów widoczny dach i wieża kościoła pw. św. Wawrzyńca, znajdującego się na skraju obecnego pl. Piłsudskiego (wówczas pl. 21 stycznia), przy ulicy o tej samej nazwie. Bliżej, na brzegu jeziora, widoczne częściowo, budynki ówcześnie istniejącego klubu żeglarskiego przy ul. Jeziornej 6 i 8, mieszczące m.in. magazyn łodzi i szkutnię, oraz pomost z zakotwiczonymi żaglówkami.

Pocztówka fotograficzna Biura Wydawniczego „Ruch”, 1962 r., fot. W. Wojtkiewicz, ze zbiorów MPPP

Przystań klubu żeglarskiego i kąpielisko na wschodnim brzegu jeziora Jelonek, widok w kierunku zachodnim. Po drugiej stronie widoczna kawiarnia plenerowa. Na pierwszym planie pomost z przycumowanymi kajakami, należący do ówcześnie istniejącego klubu sportów wodnych. Zajmował on budynki przy ul. Jeziornej 6 i 8, położone na tym samym brzegu jeziora, mieszczące m.in. magazyn łodzi i szkutnię. W głębi, na półwyspie jeziora, położonym na jego zachodnim brzegu, ogródek kawiarni plenerowej, istniejącej do połowy lat 70. XX w. Obecność flagi państwowej na maszcie kawiarni może sugerować wykonanie zdjęcia w okresie bliskim któregoś z obchodzonych w PRL-u świąt państwowych. Z uwagi na letnią porę roku najbardziej prawdopodobnym powodem jej wywieszenia wydaje się 22 lipca, czyli obchodzona oficjalnie przez komunistyczne władze rocznica ogłoszenia Manifestu PKWN.

Fotografia z około 1940-1944 r., autor nieznany, ze zbiorów MPPP

Widok zachodniej części Gniezna, położonej nad jeziorem Jelonek, tzw. Wenecji. Ujęcie z południowej wieży katedry archidiecezjalnej. Na pierwszym planie, niezbyt wyraźnie widoczne, dachy domów stanowiących zabudowę ulic Jeziornej i Słomianka. W głębi, po lewej, fragment kwartałów zabudowy miejskiej, położonych między ulicami Słomianka, Jeziorna, Cierpięgi, Czysta i św. Wawrzyńca. Po prawej stronie ciągu ulic Jeziornej i św. Wawrzyńca, widoczne zabudowania garbarni, należącej do rodziny Rogowskich w latach 1905-1939 r. Na pierwszym planie, po zachodniej stronie ul. Jeziornej, magazyny garbarni, w czasie II wojny światowej wykorzystywane przez Wehrmacht jako magazyny żywności i umundurowania, na północ od nich główne obiekty produkcyjne i administracyjne zakładu, z czterokondygnacyjnym budynkiem hali maszynowej obróbki skóry, z charakterystycznym, wysokim kominem (po prawej). W latach 1945-1948 budynki administracyjne garbarni mieściły Państwowy Urząd Repatriacyjny. W latach 50. XX w. większość budynków garbarni, włącznie z główną halą produkcyjną, rozebrano. Ostatnie z nich uległy likwidacji w latach 70. i 80. XX w. Na prawo – jezioro Jelonek. W głębi, na północ od opisywanych obszarów, widoczna ul. Dalkoska, przechodząca w szosę w kierunku Poznania. W oddali, po lewej, widoczny komin i budynki zakładowe cukrowni gnieźnieńskiej, do 1939 r. należącej do Edwarda Grabskiego.

Fotografia z około 1897-1898 r. z serii widoków Gniezna wydanych przez znanego gnieźnieńskiego księgarza i antykwariusza Albina Johanssmanna, fot. Ludwika Eufemia Mąke, ze zbiorów MPPP

Widok na część miasta zwaną przez gnieźnian Wenecją. Pośrodku widoczna katedra archidiecezjalna, górująca nad położonymi przed nią parterowymi lub piętrowymi domami stanowiącymi zabudowę mieszkalną kwartału między obecną ul. Łaskiego (wówczas część ul. Poznańskiej, do 1918 r. noszącej nazwę Posenerstrasse) i brzegiem jeziora Jelonek (obecnie nieistniejąca, wyburzona w trakcie i po II wojnie światowej). Na prawo od katedry, nad jeziorem, młyn parowy zbudowany w latach 70. XIX w. przez braci Jana i Piotra Kratochwilów. W 1920 r. bezczynny już zakład został rozebrany na polecenie Policji Budowlanej. Pozostały po nim komin usunięto dopiero w 1927 r. Na prawo od budynku młyna zabudowania kompleksu restauracyjno-rekreacyjnego należącego do Edwarda Gawella, który w latach 1883-1900 uzupełniał go stopniowo o nowe obiekty, tworząc Gawells Etablissement. Do restauracji i kręgielni dodano dwie sale widowiskowe, w latach 1898-1899 wzbogacone o taras na palach nad wodą. Na zdjęciu widoczna budowa tarasu i sali, powstał już drewniany szkielet budynku. W 1920 r. obiekt przejął i rozbudował w następnych latach Stanisław Berchiet, który prowadził go pod nazwą „Wenecja” do 1933 r. Powyżej dachów kompleksu można zauważyć, częściowo skrytą wśród drzew, ścianę szczytową pałacu prymasowskiego z 1830 r., w głębi dachy domów przy ulicach św. Wawrzyńca (wówczas Lorenzstrasse), Słomianka (wówczas Strohstrasse) i Jeziornej (wówczas Seestrasse).

Fotografia z około 1920-1926 r., autor nieznany, ze zbiorów MPPP

Widok z południowo-wschodniego brzegu jeziora Jelonek na katedrę archidiecezjalną i pałac prymasowski w Gnieźnie (w głębi, po lewej) oraz, bliżej, główną halę produkcyjną garbarni gnieźnieńskiej. Zakład, jako warsztat Aarona Rogowskiego z 1843 r., do końca XIX w. rozrósł się do rozmiarów dużej wytwórni. Pod zarządem jego synów Alfreda i Ericha działał do 1939 r.

Fotografia z lat 70. XX w., najprawdopodobniej autorstwa Janusza Chlasty, ze zbiorów MPPP

Wizyta delegacji z ówczesnej Węgierskiej Republiki Ludowej. Członkowie delegacji w parku Piastowskim na zachodnim brzegu jeziora Jelonek, podczas wizytowania miasta w obecności przedstawicieli Miejskiej Rady Narodowej. W tle wschodni brzeg jeziora z widocznymi ponad wierzchołkami drzew katedrą archidiecezjalną i kościołem pw. Wniebowzięcia NMP i św. Antoniego.

Pocztówka fotograficzna z około 1910-1918 r., wydawnictwa J. Themal z Poznania, ze zbiorów MPPP

Widok na część Gniezna zwaną przez mieszkańców Wenecją, od strony ul. Poznańskiej (wówczas Posenerstrasse, obecnie wchodzącej w skład przebiegającej przez miasto DK 5). Na pierwszym planie fragment ul. Poznańskiej, ze szpalerem drzew od strony wschodniej, stanowiącej wówczas aleję. Za nią jezioro Jelonek, w głębi wschodni brzeg jeziora z zabudową tej części miasta. Pośrodku widoczna katedra archidiecezjalna, górująca nad położonymi przed nią domami stanowiącymi zabudowę mieszkalną kwartału między ul. Łaskiego i brzegiem jeziora (obecnie są tu domy powstałe po II wojnie światowej). Ponad ich dachami, po lewej stronie katedry, można dostrzec dach kościoła kolegiackiego pw. św. Jerzego.

Pocztówka fotograficzna z 1947 r., wydawnictwa Drukarnia i Księgarnia Św. Wojciecha w Poznaniu, ze zbiorów MPPP

Widok skutego lodem jeziora Jelonek i położonej nad nim części Gniezna zwanej Wenecją, z północnego brzegu jeziora (rejon ul. Poznańskiej). Pośrodku katedra archidiecezjalna, spalona wskutek ostrzału przez czołgistów Armii Czerwonej 23 stycznia 1945 r. Świątynia w trakcie odbudowy, z wieżami i nawą zabezpieczonymi prowizorycznymi dachami, góruje nad położonymi przed nią domami stanowiącymi zabudowę mieszkalną kwartału między ul. Łaskiego i brzegiem jeziora Jelonek (obecnie jest tu zabudowa powstała po II wojnie światowej). Z prawej strony, nad wschodnim brzegiem jeziora, widoczny, istniejący jeszcze krótko po wojnie, budynek sali prymasowskiej. Mieściła się ona w budynku odkupionym przez kurię gnieźnieńską w 1937 r., pozostałym po kompleksie restauracyjno-rekreacyjnym „Wenecja” Stanisława Berchieta, zamkniętym w 1933 r.

Panoramiczna pocztówka fotograficzna z około 1900-1914 r., wydawca nieznany, ze zbiorów MPPP

Panorama Gniezna z zachodniego brzegu jeziora Jelonek. Widok na część miasta zwaną przez gnieźnian Wenecją. Pośrodku widoczna katedra archidiecezjalna, górująca nad położonymi przed nią parterowymi lub piętrowymi domami stanowiącymi zabudowę mieszkalną kwartału między obecną ul. Łaskiego (wówczas część ulicy Poznańskiej, do 1918 r. noszącej nazwę Posenerstrasse) i brzegiem jeziora Jelonek (obecnie nieistniejąca, wyburzona w trakcie i po II wojnie światowej). Na lewo od katedry, nad jeziorem, młyn parowy zbudowany w latach 70. XIX w. przez braci Jana i Piotra Kratochwilów, rozebrany w 1920 r. Na prawo od budynku młyna, nad brzegiem jeziora, zabudowania kompleksu restauracyjno-rekreacyjnego należącego do Edwarda Gawella, który w latach 1883-1900 uzupełniał go stopniowo o nowe obiekty, tworząc Gawells Etablissement. W 1920 r. obiekt przejął i rozbudował w następnych latach Stanisław Berchiet, który prowadził go pod nazwą „Wenecja” do 1933 r. Od niego pochodzi potoczna nazwa tej części Gniezna. Na prawym skraju panoramy miasta, tuż nad południowo-zachodnim brzegiem jeziora, widać główną halę produkcyjną garbarni gnieźnieńskiej, założonej przez Aarona Rogowskiego. Pod zarządem jego synów Alfreda i Ericha działała do 1939 r.

Pocztówka fotograficzna z 1937 r., ze zdjęciem Wiktora Nowickiego z Gniezna, ze zbiorów MPPP

Widok z zachodniego brzegu jeziora Jelonek na samo jezioro i położoną na jego wschodnim brzegu część Gniezna zwaną przez mieszkańców Wenecją. Otoczony rusztowaniami gmach w ciągu zabudowy zachodniej strony ul. Łaskiego (wówczas część ul. Poznańskiej) to wzniesiona w 1937 r. przez bp. Antoniego Laubitza niedoszła siedziba Muzeum Archidiecezjalnego. Muzeum ostatecznie powstało w 1989 r. w zrekonstruowanym budynku dawnych wikariatów na wzgórzu katedralnym. Z prawej, bliżej brzegu jeziora, budynek stanowiący dawniej część kompleksu rekreacyjnego należącego w latach 1883-1920 do Edwarda Gawella, a 1920-1933 – pod nazwą „Wenecja” – do Stanisława Berchieta. Nadana mu przez Berchieta nazwa „Wenecja” do dziś w rozumieniu gnieźnian oznacza ten rejon miasta. Po bankructwie właściciela obiekt został odkupiony przez kurię w 1937 r. i przystosowany jako sala prymasowska. Po lewej stronie budynku, nad wodą, pozostałości przystani „Wenecji”. 

Pocztówka fotograficzna z około 1910-1914 r. wydana przez Paula Raucha w Gnieźnie, ze zbiorów MPPP

Widok z południowego brzegu jeziora Jelonek na samo jezioro i położoną na jego wschodnim brzegu część Gniezna zwaną przez mieszkańców Wenecją. Ponad całością krajobrazu góruje katedra archidiecezjalna, naprzeciw niej, częściowo zasłonięty drzewami, pałac prymasowski przy obecnej ul. Łaskiego, wcześniej stanowiącej część ul. Poznańskiej. Pośrodku i z lewej, nad brzegiem jeziora, widoczne budynki kompleksu rekreacyjnego należącego w latach 1883-1920 do Edwarda Gawella, a w latach 1920-1933 do Stanisława Berchieta. Kompleks mieścił restaurację, kręgielnię, sale taneczne i widowiskowe oraz przystań dla łodzi. Nadana mu przez Berchieta nazwa „Wenecja” do dziś w rozumieniu gnieźnian oznacza ten rejon miasta. 

Artykuł powstał w ramach projektu Intertaktywne Muzeum Gniezna 2023 r. Niepodległośc Walka Praca i Piosenka dofinansowanego z programu Niepodległa z funduszy Biura Projektów Niepodległa.